Στα δικαστήρια για το… Αρκάδι!

Έτσι στις 29 του μήνα, τα μέλη του Συμβουλίου της Επικρατείας καλούνται να αποφασίσουν αν τη Μονή Αρκαδίου την ανατίναξε ο Εμμανουήλ Σκουλάς ή ο Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης.

Σύμπτωμα του αναθεωρητικού πνεύματος της εποχής μας ή αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας και καταπολέμηση του αναχρονιστικού τοπικισμού;

Γεγονός είναι ότι η άρνηση του νομάρχη Ρεθύμνης να καταθέσει στέφανο στον ανδριάντα του ήρωα Εμμανουήλ Σκουλά στα Ανώγεια, κατά τον εορτασμό για το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, οδήγησε τους απογόνους του, Γεώργιο και Ευάγγελο Σκουλά, να καταγγείλουν την άρνηση ως εκδήλωση τοπικισμού των Ρεθυμνιωτών έναντι των Ανωγειανών και να προσφύγουν ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας, επικαλούμενοι και στοιχεία της νεότερης ιστορικής έρευνας, που επιβεβαιώνουν ως πυρπολητή τον Εμμανουήλ Σκουλά.

Ο Εμμανουήλ Σκουλάς αναγνωρίσθηκε από τις πρώτες κιόλας ημέρες μετά το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου ως ο πυρπολητής της Μονής. Η λαϊκή μούσα της Κρήτης τον εξύμνησε στα τραγούδια της:

«…Με μια μπιστόλα ασημωτή του Κούντη του Δημήτρη
κεντά ο Σκουλάς τον τσεπανέ κι εσείστηκε όλη η Κρήτη…» .

«Ο δους την φλόγα…»

Όμως και οι αναφορές της εποχής, οι εφημερίδες με τις ανταποκρίσεις τους από την Κρήτη, οι αφηγήσεις, τα θεατρικά έργα με θέμα το Αρκάδι, ο ίδιος ο στρατιωτικός διοικητής της κρητικής επανάστασης, στρατηγός Κορωναίος, αναφέρονται τιμητικά στο πρόσωπο του νεαρού πυρπολητή Σκουλά. Πλην όμως, το έτος 1938, ο μετέπειτα Μητροπολίτης Κρήτης, Τιμόθεος Βενιέρης, στο έργο του «Το Αρκάδι διά των αιώνων» υιοθέτησε χωρίς επαρκή στοιχεία την άποψη ότι ο πυρπολητής του Αρκαδίου δεν ήταν ο Εμμανουήλ Σκουλάς, αλλά ο Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης από το Άδελε.

Η άποψη αυτή δέχθηκε σοβαρότατη κριτική. Ο ιστορικός Ν.Β. Τωμαδάκης έγραφε ενδεικτικά, ήδη από το 1941 «…απορώ πώς ο συγγραφεύς παρεσιώπησε την μαρτυρίαν του Κυριάκου Αποστολάκη (του πολλά παράσχοντος αυτώ πληροφορίας) την διακηρυσσομένην και σήμερον εις όλους τους επισκεπτόμενους την μονήν και ερωτώντας, ότι ο δους την φλόγα εις την πυρίτιδα ήτο ο εξ Ανωγείων Μυλοποτάμου και εκεί διδάσκαλος Εμμανουήλ Σκουλάς, τον οποίον φέρει ως ανατινάξαντα το Αρκάδι το δημοτικόν άσμα αδόμενον εις Ανώγεια, το οποίον αναφέρει και ο συγγραφεύς.
Ότι δε παλαιά είναι η τοιαύτη παράδοσις δείκνυται εκ του ότι και ο Αναγνώστης Ντούνης τω 1877 την υιοθέτησεν.
Φαίνεται ότι εις τους της επαρχίας Ρεθύμνης δεν ήτο αρεστόν να ηρωοποιηθή Μυλοποταμίτης…».

Δύο ανδριάντες

Εν πάση περιπτώσει, το ζήτημα του ποιος από τους δύο υπήρξε ο «δους την φλόγα», ο Κωνσταντίνος Γιαμπουδάκης ή ο Εμμανουήλ Σκουλάς, αποτέλεσε έκτοτε ζήτημα διχογνωμίας των ιστορικών. Ενδεικτικό είναι ότι ο Ελευθέριος Πρεβελάκης το έτος 1966 στο άρθρο του «Η μεγάλη Κρητική Επανάσταση 1866-1869» ανέφερε ότι «η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης έγινε από τον Κωνσταντίνο Γιαμπουδάκη ή από τον ανωγειανό δάσκαλο Εμμανουήλ Σκουλά, όπως το θέλει το δημοτικό τραγούδι». Η δε Ακαδημία Αθηνών, σε σχετικά ερωτήματα των ενδιαφερομένων δήμων τα έτη 1970 και 1996, δήλωνε ότι δεν προέκυπτε κατά τρόπον ιστορικώς αναμφισβήτητο ποιος εκ των Εμμανουήλ Σκουλά ή Κωνσταντίνου Γιαμπουδάκη έθεσε πυρ εις την πυριτιδαποθήκην. Ανδριάντες ανεγέρθησαν και των δύο ηρώων. Το επίσημο κράτος όμως, στο πρόσωπο του νομάρχη Ρεθύμνης, επιμένει από το 1966 και έκτοτε να «προτιμά» τον Κωνσταντίνο Γιαμπουδάκη και εμμένει να αγνοεί επιδεικτικά τον Εμμανουήλ Σκουλά και να αρνείται περιφρονητικά να περιλάβει στον ετήσιο εορτασμό του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου την απόδοση τιμών στον αδριάντα του Εμμανουήλ Σκουλά στα Ανώγεια, καίτοι προσκαλείται προς τούτο επίσημα και επίμονα, τόσο από τον δήμο Ανωγείων όσο και από τους απογόνους του ήρωα, εμμένοντας στην αρχική θέση του υπουργείου Εσωτερικών της δικτατορικής κυβέρνησης του 1971, η οποία απαντούσε προς τη νομαρχία Ρεθύμνης, σε σχετικό ερώτημά της, ότι «κρίνεται σκόπιμον όπως μη διαταράσσεται η ιστορική παράδοσις και η θέσις των Ηρωικών Μορφών και των Αγώνων του Έθνους»…

Νεότερα ιστορικά στοιχεία

Αν όμως ο νομάρχης Ρεθύμνης προτιμούσε μέχρι πρότινος τον ρόλο του αυθεντικού κριτή σχετικά με τη διχογνωμία για το πρόσωπο του πυρπολητή, δεν δικαιούται πλέον να αγνοεί τα καινούργια ιστορικά στοιχεία, τα οποία η ιστορική έρευνα έφερε στο φως. Το 2003 το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων δημοσίευσε βιβλίο του αναπληρωτή καθηγητή Αποστόλου Γ. Παπαϊωάννου με τον τίτλο «Εμμανουήλ Αναγνώστου Βασιλείου Σκουλάς – Ο πυρπολητής του Αρκαδίου». Πρόκειται περί εμβριθούς έρευνας του ζητήματος από τον καθηγητή, ο οποίος φέρει στο φως στοιχεία τα οποία λύνουν με τρόπο αναμφισβήτητο τη μέχρι πρότινος διχογνωμία υπέρ του Εμμανουήλ Σκουλά. Ειδικότερα ο Απόστολος Παπαϊωάννου ανηύρε από το Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών και δημοσιεύει τη μέχρι σήμερα αδημοσίευτη και ανέκδοτη Επίσημη Έκθεση υπ’ αριθ. 284 του υποπροξένου της Ελλάδας στο Ηράκλειο Ιωάννη Μπαρουξάκη, η οποία είχε σταλεί από το Ηράκλειο στις 21 Νοεμβρίου 1866 προς τον τότε υπουργό επί των Εξωτερικών Επαμεινώνδα Δεληγιώργη. Πρόκειται περί επίσημης αναφοράς, συνταχθείσας μόλις ένδεκα ημέρες μετά το ολοκαύτωμα. Αναφοράς λεπτομερειακής, ενός υπευθύνου υπηρεσιακού οργάνου προς την κεντρική εξουσία. Στη δε αναφορά αυτή αναφέρει επί λέξει τα εξής: «Αφ’ ου εισήλασαν εν τη Μονή πολλοί Οθωμανοί, εις νέος εικοσιπενταετής Σκουλάς, αδελφός του οπλαρχηγού, κατά προηγούμενην συνεννόησιν και απόφασιν των συμπολεμιστών του, έδωκε πυρ εις την πυριτιδαποθήκην και ανέτρεψεν την Μονήν μεθ’ όλων των συναδέλφων του και των εισβαλόντων Οθωμανών».

«Ο γενναίος νεανίας…»

Ομοίως ο Απόστολος Παπαϊωάννου δημοσιεύει την ανταπόκριση της εφημερίδας «Αυγή» των Αθηνών του ανταποκριτή της από τα Χανιά της 25ης Νοεμβρίου 1866, η οποία δημοσιεύθηκε στο φύλλο 1.823 της 3/12/1866. Γράφει επί λέξει ο ανταποκριτής δημοσιογράφος και αυτός μόλις 14 ημέρες μετά το ολοκαύτωμα: «Η απόφασις εγένετο και την εκτέλεσιν αυτής ανεδέχθη όχι ο καλόγηρος Μανασής, αλλ’ εις νεανίας Κρης, Σκουλάς ονομαζόμενος. Σοι σημειώ εν παρενθέσει, ότι ο μικρός ούτος την ηλικία ήρως ήτο νέος ανεπτυγμένος, διότι είχε σπουδάσει εις τας Αθήνας και το πλείστον μέρος της ηλικίας του διέμενεν εκτός της Κρήτης. Τρεις αδελφοί αυτού έχουν φονευθεί μέχρι τούδε εις την παρούσαν επανάστασιν, όλοι γενναιότατοι και ευγενέστατοι άνδρες, αυτός δε ο τέταρτος έμελλε να γείνη ο ήρως του αιματηρωτάτου των δραμάτων, όσα η αιματόγραπτος ιστορία της πατρίδος του αριθμεί. Πριν ο γενναίος ούτος νεανίας επιχειρήσει την εκτέλεσιν της εν κοινώ γενομένης αποφάσεως, ηκούσθη εντός του δωματίου πυροβολισμός. Ο άγιος ηγούμενος της μονής είχεν αυτοχειριασθή, μη θελήσας να ιδώσιν οι οφθαλμοί του το τελευταίον εκείνο φρικώδες θέαμα της ζωής του. Τούρκος τις μοι διηγήτο ότι εις γέρων διασωθείς εκ του Αρκαδίου, ως σπεύσας να καταφύγει εις το υπόγειον, τω έλεγε, ότι ο νέος Σκουλάς ημφισβήτει με τινάς άλλους την επιχείρησην της εκτελέσεως, επιμένων αυτός να θέσει πυρ, ήτο δε όλος χαρά όταν όλοι συνήνεσαν να αναλάβη αυτός την θέσιν του πυρός. Οποία ιερά και φρικώδης στιγμή διά τους δυστυχείς εκείνους ανθρώπους! Ένεκα της καταπαύσεως του πυρός των πολιορκουμένων, πολλοί Τούρκοι είχον συσσωρευθεί περί την μονήν και εντός του προαυλίου. Τότε ο μικρός Καψάλης εξετέλεσε την αποστολήν του, πυροβολήσας εντός βαρελιού πυρίτιδος, περί του οποίου ήσαν σωρευμένα και άλλα βαρέλια».

Τι υποστηρίζουν οι δικηγόροι

Προηγούμενη αίτηση της οικογένειας Σκουλά είχε απορριφθεί από το Συμβούλιο της Επικρατείας το 2000 με το σκεπτικό ότι η μέχρι τότε ιστορική έρευνα δεν μπορούσε να καταλήξει σε ασφαλές συμπέρασμα σχετικά με το ποιος από τους δύο υπήρξε ο πυρπολητής του Αρκαδίου, ο Σκουλάς ή ο Γιαμπουδάκης. Πλέον όμως οι δικηγόροι της οικογένειας Σκουλά και συγκεκριμένα ο καθηγητής Στέφανος Δεληκωστόπουλος, ο κ. Γεώργιος Δημάκης και ο κ. Γεώργιος Κοπακάκης, υποστηρίζουν ότι η ανεύρεση και η δημοσίευση της αναφοράς του υποπροξένου Μπαρουξάκη δεν μπορεί παρά να οδηγήσει σε αναθεώρηση του θέματος από το Συμβούλιο της Επικρατείας, αφού το κενό της ιστορικής έρευνας, το οποίο οδήγησε στην προηγούμενη απόφαση, έχει πλέον καλυφθεί.