Οι εξελίξεις στην Ευρώπη απαιτούν επαναπροσδιορισμό της εξωτερικής πολιτικής μας

2 Ο επαναπροσδιορισμός αφορά, κατά πρώτο λόγο, την πορεία που θα ακολουθήσει η Ευρώπη και τη διαμόρφωση του συσχετισμού των δυνάμεων μέσα σε αυτήν.

Η Μ. Βρετανία, που αναλαμβάνει την προεδρία της ΕΕ σε λίγες μέρες για ένα εξάμηνο, φαίνεται να βγαίνει ενισχυμένη από τις τελευταίες εξελίξεις. Η ιδέα του Ευρωσυντάγματος δεν ήταν δική της, αλλά το Σύνταγμα, όπως διαμορφώθηκε, δεν είχε κάτι σημαντικό που να την ενοχλεί. Αντιθέτως, επισφράγιζε και καθιστούσε ευρωπαϊκή συνταγματική αρχή την υπαγωγή της ευρωπαϊκής ασφάλειας και άμυνας στο ΝΑΤΟ, κάτι που αποτελεί θέσφατο για την αγγλική πολιτική, υπαγορευόμενο από την ειδική σχέση με τις ΗΠΑ και το ατλαντικό δόγμα άμυνας και ασφάλειας. Κατά δεύτερο λόγο, δημιουργούσε τις αναγκαίες θεσμικές προϋποθέσεις για τη συνέχιση της πολιτικής της διευρύνσεως της ΕΕ, πέραν από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, που η ένταξή τους προβλέπεται έτσι κι αλλιώς από την υπάρχουσα Συνθήκη της Νίκαιας. Ο λόγος αφορά ειδικότερα την ένταξη της Τουρκίας, η παρουσία της οποίας στην ΕΕ θα υποθήκευε εκ των πραγμάτων την εξέλιξη της ΕΕ σε πολιτική ένωση, με αυτόνομο γεωπολιτικό και διεθνή ρόλο.

Η Μ. Βρετανία δεν έχει, επίσης, λόγους να στενοχωρείται για την απόρριψη του Ευρωσυντάγματος. Αντιθέτως, έχει λόγους να επιχαίρει ότι απερρίφθη κατ’ αρχήν από μια χώρα, όπως η Γαλλία, που πρωταγωνιστεί στην πολιτική ένωση της Ευρώπης. Αισθάνεται, επίσης, ανακούφιση, γιατί δεν χρειάσθηκε να περάσει τη δοκιμασία ενός δημοψηφίσματος για το Ευρωσύνταγμα που σε κάθε περίπτωση θα την έθετε σε δεινή θέση.

3 Είναι προφανές, όμως, στους πάντες ότι μετά το γαλλικό και ολλανδικό «όχι», την ακύρωση ή την αναβολή των δημοψηφισμάτων για το Ευρωσύνταγμα σε άλλες χώρες και την αποτυχία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου να συμφωνήσει για τον προϋπολογισμό της περιόδου 2007-2013, τα πράγματα στην ΕΕ έχουν φτάσει σε οριακό σημείο.

Από τη μια πλευρά η Μ. Βρετανία γίνεται πόλος συσπειρώσεως των χωρών-μελών που είναι πιο κοντά στην ατλαντική ιδέα της Ευρώπης, στη νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική και στην ιδέα της παγκοσμιοποίησης. Η Μ. Βρετανία προβάλλει τη σαφώς καλύτερη σήμερα οικονομική της κατάσταση ως επιτυχία της νεοφιλελεύθερης συνταγής και την προτείνει ως πρότυπο για την ΕΕ.

Τα κηρύγματα Μπλερ βρίσκουν απήχηση στην Ιταλία του Μπερλουσκόνι, αλλά και σε άλλες χώρες-μέλη με νεοφιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές. Αδυνατούν, όμως, να προσφέρουν διέξοδο στην κρίση που εκδηλώνεται στο θέμα του προϋπολογισμού και στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι χώρες της ευρωζώνης.

Η άλλη πλευρά, αυτή π.χ. που ψήφισε «όχι» στο γαλλικό δημοψήφισμα, πιστεύει, αντιθέτως, ότι η έλλειψη μιας πραγματικής πολιτικής ένωσης της Ευρώπης και η ταύτιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την παγκοσμιοποίηση και τον άκρατο νεοφιλελευθερισμό είναι η πραγματική αιτία της κρίσης και της στασιμότητας που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Μία πτυχή του προβλήματος αυτού είναι οι συνεχείς διευρύνσεις που υπονομεύουν την εσωτερική συνοχή και την πολιτική ένωση και επιτείνουν την ταύτιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την ιδέα της ελεύθερης ζώνης ανταλλαγών και την παγκοσμιοποίηση.

4 Είναι φυσικό, λοιπόν, να τίθεται εντόνως από τη σκοπιά αυτή το θέμα της εντάξεως της Τουρκίας που αντιπροσωπεύει με το μέγεθος και τον ουσιαστικά εξωευρωπαϊκό χαρακτήρα της μια πρόκληση εντελώς άλλης τάξεως.

Μετά την Άγγελα Μέρκελ και άλλους γερμανούς χριστιανοδημοκράτες ηγέτες, ο νέος γάλλος υπουργός Εσωτερικών Νικολά Σαρκοζί έθεσε ευθέως θέμα σχετικά με την ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας και δήλωσε ότι δεν τίθεται θέμα εντάξεως, αλλά ειδικής σχέσεως. Αναρωτήθηκε ταυτόχρονα αν θα έπρεπε η νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε να επηρεάσει και την προβλεπόμενη έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία τον Οκτώβριο. Όπως όμως κυκλοφορεί στο διπλωματικό παρασκήνιο στις Βρυξέλλες, η γαλλική πλευρά, πέρα από τις δηλώσεις Σαρκοζί και εκείνες που έκανε λίγες μέρες πριν ο γάλλος Πρόεδρος Σιράκ, δεν αναμένεται να θέσει νέα θέματα στο διαπραγματευτικό πλαίσιο με την Τουρκία. Το πλαίσιο αυτό έχει συμφωνηθεί από την ομάδα αντιπροσώπων των χωρών-μελών και έχει εγκριθεί από το κολέγιο των Επιτρόπων.

Ο λόγος βρίσκεται στις επικείμενες γερμανικές εκλογές. Ο γάλλος Πρόεδρος είχε δεσμευθεί στον γερμανό καγκελάριο Σρέντερ να τον βοηθήσει να προσεταιρισθεί τις ψήφους των τούρκων εκλογέων της Γερμανίας. Μένει, λοιπόν, σταθερός στην υπόσχεσή του αυτή, αν και οι πιθανότητες του καγκελάριου Σρέντερ να ανατρέψει τα προγνωστικά υπέρ του κόμματός του εξανεμίζονται εντελώς μετά την πολύ σημαντική άνοδο, αριστερά του κόμματός του, του νέου κόμματος που δημιούργησε ο πρώην πρόεδρος του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Όσκαρ Λαφοντέν, σε συνεργασία με τον πρώην πρόεδρο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ανατολικής Γερμανίας Γριγκόρ Γκίζι. Οι δημοσκοπήσεις δίνουν ήδη στο νέο κόμμα 9% των ψήφων.

5 Το διαπραγματευτικό πλαίσιο που ετοίμασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Τουρκία, που θα εξειδικευθεί αργότερα σε «οδικό χάρτη», είναι παρ’ όλα αυτά πιο αυστηρά διατυπωμένο, σε σύγκριση με τους όρους που έγιναν δεκτοί τον περασμένο Δεκέμβριο.

Αναφορικά με το Κυπριακό επιστρατεύθηκε ένας ισχυρότερος όρος από την απλή υπογραφή του Πρωτοκόλλου Τελωνειακής Συνδέσεως. Η υπογραφή του πρωτοκόλλου είναι μια από τις συμβατικές υποχρεώσεις που έχει αναλάβει η Τουρκία. Η Άγκυρα σκόπευε να συνδυάσει την υπογραφή του με μια δήλωση ότι αυτό δεν σημαίνει οποιουδήποτε είδους αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Αυτό θα αναιρούσε την ουσία του ότι αποτελεί ένα πρώτο βήμα διπλωματικής αναγνώρισης της Κυπριακής Δημοκρατίας και εξομάλυνσης των σχέσεων της Τουρκίας με μια χώρα-μέλος που συμμετέχει ισοτίμως στη διακυβερνητική διαπραγμάτευση των «25» με την Άγκυρα. Για να αποφευχθούν τα προβλήματα σε μια δύσκολη συγκυρία για την Τουρκία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εισήγαγε στο συμφωνημένο κείμενο του διαπραγματευτικού πλαισίου έναν αυστηρότερο και σαφέστερο όρο από την απλή υπογραφή. Ζητείται από την Τουρκία να επεκτείνει το Πρωτόκολλο Τελωνειακής Συνδέσεως σε όλες τις νέες χώρες-μέλη. Η διατύπωση αυτή παραπέμπει όχι σε απλή μόνο υπογραφή, αλλά επίσης σε εφαρμογή του.

6 Μετά την εξέλιξη αυτή η Άγκυρα χρησιμοποιεί ως τελευταίο ανάχωμα τον κανονισμό για το «απευθείας εμπόριο», την έγκριση δηλαδή από την Ευρωπαϊκή Ένωση απευθείας εμπορίου με την κατεχόμενη Κύπρο. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα παρέπεμπε ντε φάκτο σε χωριστή τουρκοκυπριακή πολιτική οντότητα στο πνεύμα του Σχεδίου Ανάν και θα υπονόμευε τη θέση της Κυπριακής Δημοκρατίας ως εκπροσώπου ολόκληρης της Κύπρου.

Για να ασκηθεί πίεση στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην ελληνική πλευρά, η τουρκική και η βρετανική διπλωματία συνδέουν την έγκριση του κανονισμού για το «απευθείας εμπόριο» με την έγκριση του κανονισμού για την παροχή οικονομικής υποστηρίξεως στους Τουρκοκυπρίους ύψους 258 εκατ. ευρώ. Η κυπριακή κυβέρνηση, για να διαχωρίσει το θέμα της οικονομικής βοήθειας προς τους Τουρκοκυπρίους από τις προσπάθειες για τη διπλωματική αναβάθμιση του ψευδοκράτους, πρότεινε η ίδια να δοθεί στους Τουρκοκυπρίους η βοήθεια αυτή, η οποία προβλεπόταν από το Σχέδιο Ανάν.

7 Ως συμβιβαστική λύση στο θέμα του απευθείας εμπορίου η κυπριακή κυβέρνηση πρότεινε την επιστροφή της Αμμοχώστου στους κατοίκους της, το «πάγωμα» στην παράνομη αξιοποίηση των κατεχομένων ελληνικών περιουσιών και το άνοιγμα του λιμένος της Αμμοχώστου υπό καθεστώς συνδιαχειρίσεως σε συνεργασία με την ΕΕ. Η τουρκική πλευρά απέρριψε τους όρους αυτούς. Επιμένει στο απευθείας εμπόριο χωρίς περιορισμούς και προϋποθέσεις, αποβλέποντας μέσα από αυτό στην πολιτική αναβάθμιση και ντε φάκτο διεθνή αναγνώριση του ψευδοκράτους.

8 Σε μια νέα επίδειξη σταθερής εμμονής σε αυτό το θέμα, η τουρκική πλευρά απέρριψε την αποδοχή από τους Τουρκοκυπρίους της οικονομικής βοήθειας των 258 εκατ. ευρώ, συνδέοντας τον κανονισμό για την οικονομική βοήθεια με τον κανονισμό για το «απευθείας εμπόριο». Στην προσπάθειά της αυτή, να συνδέσει δηλαδή τους δύο κανονισμούς, η Άγκυρα έχει την αμέριστη υποστήριξη της βρετανικής διπλωματίας, η οποία δεν ενδιαφέρεται λιγότερο από αυτήν για την ντε φάκτο επιβολή του Σχεδίου Ανάν. Το Λονδίνο κατόρθωσε να συσπειρώσει γύρω του, με αμερικανική επικουρία, μια μικρή ομάδα χωρών (Ολλανδία, Δανία, Σουηδία, Ιταλία). Αντιθέτως, όμως, η θέση της Κύπρου, που απορρίπτει για προφανείς λόγους τον κανονισμό για το «απευθείας εμπόριο», υποστηρίχθηκε στην ομάδα των αντιπροσώπων των χωρών-μελών από 15 χώρες.

9 Η διατύπωση του διαπραγματευτικού πλαισίου για τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας είναι αυστηρότερη σε σχέση και με τα ελληνοτουρκικά. Γίνεται σαφής αναφορά στην υποχρέωση της Τουρκίας να εξομαλύνει τις σχέσεις της με τους γείτονές της και να επιδιώξει την ειρηνική επίλυση οποιωνδήποτε διαφορών. Έστω και με ασαφείς όρους γίνεται αναφορά στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης ως μέσο για την επίλυση των διαφορών.

Γίνεται ειδικότερη, επίσης, μνεία στην αναγνώριση από την Τουρκία της γενοκτονίας των Αρμενίων και έμμεση αναφορά στην άρση του αποκλεισμού που ασκεί η Τουρκία στη Δημοκρατία της Αρμενίας. Υπενθυμίζεται ότι προσφάτως στη Γερμανία ακόμη και το φιλικό προς την Τουρκία Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του καγκελάριου Σρέντερ υπεστήριξε στη Βουλή κοινό διακομματικό ψήφισμα για την αναγνώριση από την Τουρκία της γενοκτονίας των Αρμενίων.

10 Το κλίμα για την Τουρκία έχει σαφέστατα αλλάξει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακόμη και η φιλικότερα διακείμενη προς το Λονδίνο γερμανική χριστιανοδημοκρατία της Άγγελας Μέρκελ έχει πολύ σαφείς και έντονες απόψεις πάνω στο θέμα της Τουρκίας.

Το Λονδίνο προσπαθεί να διασώσει, μέσα στο νέο σκηνικό, την τουρκική ενταξιακή προοπτική στο πλαίσιο της δικής του φιλοσοφίας για την Ευρώπη και των προσπαθειών του να την προωθήσει.

Τίθεται το ερώτημα ποια πολιτική θα ακολουθήσει η Αθήνα, που έχει εκτεθεί πέρα από κάθε λογικό όριο υπέρ της τουρκικής ενταξιακής προοπτικής, με άλλοθι την προσδοκώμενη επίλυση των ελληνοτουρκικών προβλημάτων. Θα συνταχθεί άκριτα με το Λονδίνο, που μάχεται να επιβάλει με κάθε τρόπο το «απευθείας εμπόριο» στο Κυπριακό; Θα υπερακοντίσει πάλι στην υποστήριξη της ευρωπαϊκής πορείας της Άγκυρας, ενώ η τελευταία διευρύνει στο Αιγαίο το «casus belli» και στέλνει μήνυμα ότι αυτό δεν ισχύει μόνο για την επέκταση των χωρικών υδάτων της Ελλάδος σε 12 μίλια, αλλά επίσης για εκατό βραχονησίδες που, κατά την Άγκυρα, είναι δήθεν απροσδιορίστου κυριαρχίας;

11 Η συνάντηση στο Λονδίνο, την περασμένη Πέμπτη, του πρωθυπουργού με τον άγγλο ομόλογό του ήταν ασφαλώς μια ευκαιρία για γενική συζήτηση πάνω στα ευρωπαϊκά θέματα εν όψει της Συνόδου Κορυφής και της βρετανικής προεδρίας. Η Ελλάδα, εκτός από το γενικότερο ενδιαφέρον για την πορεία της Ευρώπης και την έξοδο από τη σημερινή κρίση, έχει επίσης ιδιαίτερα συμφέροντα, όπως είναι το ύψος του ποσού που θα λάβει τελικά από τους πόρους της κοινότητας κατά την περίοδο 2007-2013.

Έχει, όμως, κατά πρώτιστο λόγο, ζωτικά εθνικά συμφέροντα που συνδέονται με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα από τα σημαντικά διπλωματικά πεδία, στα οποία η Ελλάδα αναζητά ερείσματα, έχοντας από μόνη της ως ατού το γεγονός ότι είναι και η ίδια χώρα-μέλος. Η Ελλάδα πρέπει να κινηθεί δραστήρια και να αναπροσαρμόσει προσεκτικά την πολιτική της ώστε να μην είναι σε διάσταση με τη σημερινή συγκυρία στην Ευρώπη.

Πολύ περισσότερο, πρέπει να αποκρούσει τις πιέσεις για νέες δικές της παραχωρήσεις, στο θέμα π.χ. του «απευθείας εμπορίου» στο Κυπριακό για να «βοηθήσει» την τουρκική ενταξιακή πορεία που αντιμετωπίζει δυσκολίες. Η σημερινή ευρωπαϊκή συγκυρία καθιστά πιο εφικτή μια σαφέστερη και ενεργότερη ευρωπαϊκή στήριξη στο Κυπριακό και στα ελληνοτουρκικά γενικότερα. Το κεφάλαιο αυτό πρέπει να αξιοποιηθεί προσεκτικά και να μη σπαταληθεί άκριτα σε ρόλους υπερακοντιστή της τουρκικής ευρωπαϊκής πορείας, χωρίς μάλιστα οποιοδήποτε ουσιαστικό και συγκεκριμένο αντάλλαγμα.

Δεν υπάρχει λόγος να ανησυχεί η ελληνική διπλωματία μήπως και δεν προχωρήσει η ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας. Δεν είναι προς το συμφέρον της Ελλάδος, όπως προβάλλεται, ούτε προς το συμφέρον της Ευρώπης, όπως τη θέλουν και την αντιλαμβάνονται τουλάχιστον οι λαοί της. Η ειδική σχέση είναι μια πολύ καλή λύση για την Τουρκία και η Ελλάδα μπορεί να έχει και στη διαμόρφωση της σχέσεως αυτής έναν σημαντικό ρόλο.

12 Πώς προσανατολίζεται, όμως, η κυβερνητική πολιτική και τι μηνύματα στέλνει σε αυτήν την κρίσιμη συγκυρία; Οι επίσημες αρχές, αλλά και η κοινή γνώμη στη Λευκωσία παρακολουθούν με μεγάλη ανησυχία τις πληροφορίες που έρχονται από την Αθήνα και κάνουν λόγο για αλλαγή στο υπουργείο Εξωτερικών και ανάληψή του από τη σημερινή δήμαρχο Αθηνών.

Η κ. Ντόρα Μπακογιάννη, ανεξάρτητα από τις πολύ σκληρές θέσεις του πατέρα της υπέρ του Σχεδίου Ανάν, έχει πάρει η ίδια θέση υπέρ του σχεδίου αυτού. Τι μήνυμα θα έστελνε, στη σημερινή μάλιστα συγκυρία, η κυβέρνηση με μια τέτοια επιλογή στο υπουργείο Εξωτερικών; Είναι ένα θέμα πάνω στο οποίο πρέπει να προβληματισθεί πολύ σοβαρά. Οι ευρωπαϊκές εξελίξεις ενισχύουν άμεσα τη θέση της Κύπρου και τις προοπτικές για ευρωπαϊκή λύση. Δεν πρέπει, για άλλη μια φορά, κατά το προηγούμενο της Ν. Υόρκης και της επιδιαιτησίας Ανάν, η ίδια η ελληνική πλευρά να υποσκάψει τη θέση της.

* Ο Περικλής Νεάρχου διετέλεσε σύμβουλος επί θεμάτων εξωτερικής πολιτικής του Ανδρέα Παπανδρέου