Η «σιωπή» των διανοουμένων

Μια «φωτεινή» και παρήγορη εξαίρεση, στο γενικευμένο κλίμα σιωπής και παραίτησης, αποτέλεσε η συνάντηση των φιλοσόφων-διανοουμένων στο Ηράκλειο της Κρήτης. Ο φιλοσοφικός λόγος, θεμελιωμένος επιστημονικά και μεθοδολογικά, έκφρασε -μέσα από τις πολιτικές και κοινωνικές του αναφορές- τον αγώνα των σύγχρονων κοινωνιών απέναντι στα φαινόμενα που συνοδεύουν τη νέα, οικονομική και ιδεολογική «τάξη πραγμάτων». Φαινόμενα που δεν οδηγούν στην πρόοδο της κοινωνίας, όπως διακήρυξε ο κλασικός διαφωτισμός, αλλά σ’ έναν νέο «τεχνολογικό μεσαίωνα» ο οποίος ακυρώνει βασικές αξίες και αρχές που θεμελιώθηκαν τους δύο τελευταίους αιώνες.

Το μεγαλύτερο «επίτευγμα» της παγκοσμιοποίησης και των σύγχρονων μέσων μαζικής επικοινωνίας είναι η περιθωριοποίηση ή και εξόντωση του «διαφορετικού λόγου», της κριτικής που θίγει και ανασκευάζει το πλαίσιο των «αξιών» που συνοδεύουν το σύγχρονο πρότυπο της αγοράς και της «ιδιωτικότητας» των ατόμων. Ο «ενιαίος λόγος», ο «μονόδρομος» της παγκοσμιοποιημένης σκέψης συγκροτούν σήμερα τον ιδεολογικό «εξοπλισμό» των φορέων της «νέας τάξης» πραγμάτων. Σε αυτόν τον «ενιαίο λόγο» οφείλουμε όλοι να ενταχθούμε και να ασπασθούμε τα «αναμφισβήτητα» προτάγματά του…

Η εποχή της «μεγάλης σιωπής» έχει ως αφετηρία το «ορόσημο» του 1990.

Η πτώση των καθεστώτων του πρώην Ανατολικού Συνασπισμού δεν αποτέλεσε πεδίο προβληματισμού μεταξύ των θεωρητικών, των διανοουμένων, των πολιτικών ώστε μέσα από μια εμπεριστατωμένη και νηφάλια κριτική να προκύψουν προτάσεις για το μέλλον. Αντίθετα, το «1990» αποτέλεσε την αφετηρία της υποχώρησης και της ενσωμάτωσης της θεωρητικής σκέψης και των διανοουμένων στον οικονομισμό και στον τεχνοκρατισμό.

Οι οικονομικοί μηχανισμοί, μέσα από μια διαδικασία -την οποία εύστοχα χαρακτηρίζει ο J. Habermas ως «αποικιοποίηση του βιόκοσμου»-, ενσωματώνουν και αποϊδεολογικοποιούν όλο και ευρύτερους χώρους της κοινωνικής και πολιτισμικής δραστηριότητας.

Οι διανοούμενοι, ο «κόσμος» του πνεύματος και της επιστήμης, εντάσσονται και αυτοί -μέσα από την ίδια διαδικασία- στο κυρίαρχο πρότυπο οικονομικών αξιών, θεσμών, ιδεών, ρόλων. Αν κάποιοι από αυτούς αποπειρώνται να διατυπώσουν έναν αυτόνομο κριτικό λόγο, τότε οδηγούνται νομοτελειακά στο περιθώριο.

Γι’ αυτό και όσοι δεν διαβαίνουν οριστικά το κατώφλι της «σιωπής» είτε αρκούνται σε παραινέσεις και σε ευχολόγια για την απάμβλυνση των ακραίων συνεπειών του συστήματος είτε εξελίσσονται σε επίσημους «νομιμοποιητικούς» μηχανισμούς του συστήματος, ευωχούμενοι σε δεξιώσεις και σε «φιλανθρωπικές εκδηλώσεις» των πολιτικοοικονομικών κέντρων εξουσίας.

Η αυτόνομη, η αποδεσμευμένη από τους κυρίαρχους μηχανισμούς της εμπορευματοποίησης, πνευματική, επιστημονική, πολιτισμική/καλλιτεχνική δραστηριότητα αποτελεί σήμερα ζητούμενο.

Όλες αυτές οι -κορυφαίες για μια σύγχρονη κοινωνία- δραστηριότητες για να «αναγνωρισθούν» θα πρέπει να ενταχθούν στις μεγάλες κερδοσκοπικές εταιρείες, να «υπηρετήσουν» τους -ιδιωτικού τύπου- «Μαικήνες» να γίνουν εκλεκτοί των ΜΜΕ και των συμφερόντων της οικονομικοπολιτικής «διαπλοκής».

Γι’ αυτό και σήμερα οι διανοούμενοι δεν μπορούν να αποτελέσουν φορείς μιας «ηγεμονικής κουλτούρας» (Α. Γκράμσι) ικανής να ενεργοποιήσει τις κοινωνικές ομάδες και να συγκροτήσει έναν αντίπαλο, εναλλακτικό «πόλο», απέναντι στις ασκούμενες νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Δεν μπορούν καν να κλειστούν στους «γυάλινους πύργους» τους, αφού τους πολιορκούν οι πολυεθνικές εταιρείες προκειμένου να μετατρέψουν τις επιστημονικές τους αναζητήσεις και καινοτομίες σε «εμπορεύματα», όπως μας δείχνει το παράδειγμα της γενετικής μηχανικής και της βιοτεχνολογίας.

Σήμερα η μεγάλη πλειονότητα των πολιτισμικών δραστηριοτήτων είναι υποχρεωμένη να ενταχθεί σε ιδιωτικού χαρακτήρα θεσμούς (Μέγαρα, εκδοτικά συγκροτήματα, εταιρείες παραγωγής και διαφήμισης, ιδιωτικούς εκθεσιακούς χώρους κ.λπ.) Τελευταίος «πυρήνας» της θεωρητικής σκέψης και της επιστήμης που αποβλέπει στην πρόοδο της κοινωνίας απέμεινε εκείνος των πανεπιστημίων.

Αλλά όπως φαίνεται και ο «πυρήνας» αυτός θα ενταχθεί σταδιακά κάτω από τα «καυδιανά δίκρανα» του ιδιωτικού κέρδους. Με τον τρόπο αυτόν ακόμα και τα περιορισμένα πεδία θεωρητικού προβληματισμού πάνω στις αξίες και τις αρχές μιας δημοκρατικής πολιτείας, που επιβιώνουν σήμερα στον χώρο του πανεπιστημίου και της διανόησης, θα εξαφανιστούν. Από εδώ και πέρα άλλωστε νόμος θα είναι το συμφέρον του «μη κερδοσκόπου, μη κρατικού» ιδιοκτήτη…

Παρά όμως τις αρνητικές αυτές ιστορικές εξελίξεις, όσο κι αν ο αγώνας των ιδεών μοιάζει σήμερα περισσότερο από κάθε άλλη φορά ουτοπικός, οι ανθρώπινες και οι κοινωνικές αξίες, οι κοινωνικές ανάγκες και ο ορθός λόγος παραμένουν αναντικατάστατα θεμέλια του παρόντος και του μέλλοντος.

Τα κρίσιμα προβλήματα που ξεκινούν από τους πολέμους και τις επεμβάσεις των ΗΠΑ, από την καταστροφή του περιβάλλοντος και φτάνουν στην ανεργία, στην εκμετάλλευση, στη διάλυση της κοινωνικής ζωής, στην επιχειρούμενη χειραγώγηση -με κάθε μέσον- των πολιτών αποτελούν την «πρώτη ύλη» μιας δυναμικής ρήξης. Κι αυτή η ρήξη σημαίνει ότι ο σημερινός «ψίθυρος» και η «μεγάλη σιωπή» θα μετατραπούν σε μια «μεγάλη κραυγή» από τις κοινωνίες και τους διανοούμενους που θα αποκαταστήσουν την πρωτοκαθεδρία των ιδεών και των κοινωνικών αιτημάτων στην ιστορία.

Ο «μεγάλος αδελφός» δεν είναι, εξάλλου, αιώνιος…