Νεοφιλελευθερισμός – εθνικισμός – εθνική ταυτότητα

Του
ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΓΚΙΒΑΛΟΥ
Αναπληρωτή καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών

Όσα διαδραματίζονται την περίοδο αυτή στην Καταλονία, το ιστορικό ρήγμα που επήλθε στην Ευρώπη με το Brexit, η εσωτερική αναδίπλωση των ΗΠΑ, το αίτημα για την αυτονομία της Σκωτίας, οι οργανικού χαρακτήρα αντιθέσεις και ρηγματώσεις στο Βέλγιο (μεταξύ Φλαμανδών και Βαλόνων) αποτελούν, με μια πρώτη ανάγνωση, συμπτώματα και εκφράσεις ενός ιστορικού φαινομένου που θέτει το βασικό ερώτημα:
Πώς και γιατί στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της αποδυνάμωσης των κάθε είδους συνόρων το αίτημα της εθνικής ταυτότητας, οι διαφόρων τύπων εθνικισμοί επανέρχονται δυναμικά στο προσκήνιο της Ιστορίας, διαμορφώνοντας μια νέα, συγκρουσιακή πραγματικότητα.

Η παγκοσμιοποίηση, ως μια νέα, γενικευμένη, πλανητικού χαρακτήρα αρχή, με πυρήνα και προωθητικό μηχανισμό το νεοφιλελεύθερο κοσμοείδωλο, επικαλέσθηκε ως βασική αρχή της αποδοχής και νομιμοποίησής της την έννοια της ακώλυτης ελευθερίας. Ποιας ελευθερίας όμως;
Ο πατριάρχης του νεοφιλελευθερισμού, ο F. A. Hayek, καθορίζει κατ’ ουσίαν στο εμβληματικό του έργο «Το Σύνταγμα της Ελευθερίας» ως απόλυτη και απρόσβλητη αρχή την Ελευθερία, ως την πρωταρχική βάση ενός Συντάγματος, που απαγορεύει κάθε είδους παρέμβαση που εμποδίζει την ελεύθερη, οικονομική δράση των ατόμων.
Το κράτος θεωρείται εξ ορισμού αντίπαλος μιας τέτοιας ελεύθερης δράσης, γι’ αυτό και οι νόμοι είναι τυπικοί -χωρίς αξιακό/ουσιολογικό περιεχόμενο-, αφού απλώς ρυθμίζουν αυτήν την ελεύθερη οικονομική δράση ώστε να διασφαλίζεται η ευταξία στο πεδίο της οικονομίας.

Νεοφιλελεύθερη – οικονομική ταυτότητα
Αυτός ακριβώς είναι και ο πυρήνας της ταυτότητας που αποκτά το σύγχρονο άτομο προκειμένου να αναγνωρισθεί και να νομιμοποιηθεί στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Η μόνη έγκυρη ταυτότητά του είναι αυτή του οικονομικώς δρώντος καταναλωτή. Οι υπόλοιπες ταυτότητες, που συγκροτούσαν την ύπαρξη και την προσωπικότητά του κατά την προηγούμενη περίοδο (εθνική, κοινοτική, εργασιακή, πολιτισμική), θεωρούνται δευτερεύουσες, συμπληρωματικές και γίνονται ανεκτές μόνον εφόσον δεν συ­γκρούονται με την οικονομική του ταυτότητα και ιδιότητα.
Αυτή όμως η σχηματική και ψευδεπίγραφη στην πράξη ταυτότητα, που νομιμοποιούσε τον μύθο της παγκοσμιοποίησης, άρχισε να αμφισβητείται και να αποδυναμώνεται όταν το νεοφιλελεύθερο πρότυπο με τους ανταγωνιστικούς του μηχανισμούς και την αφαίρεση πόρων και δικαιωμάτων από τις κοινωνίες άρχισε να παράγει οξείες οικονομικές και κοινωνικές αντιθέσεις.

Στην Ευρώπη το ζήσαμε και το ζούμε έντονα αυτό το φαινόμενο. Η περίφημη «ευρωπαϊκή ταυτότητα» των ευρωπαίων πολιτών αποδείχθηκε κενή περιεχομένου. Τα εθνικά κράτη, ιδιαίτερα τα πιο αδύναμα, αποδυναμώθηκαν και χρεοκόπησαν, το κοινωνικό κράτος, τα κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα επλήγησαν καίρια, οι συλλογικότητες δυσφημίσθηκαν και περιθωριοποιήθηκαν…
Τι είναι λοιπόν ο ευρωπαίος πολίτης; Ένα γυμνό, απομονωμένο άτομο, χωρίς διασφάλιση εργασίας και πρόνοιας, που βιώνει τη λιτότητα και κυρίως την πλήρη ανασφάλεια του παρόντος και του μέλλοντός του… Και ποια είναι η ενοποιητική αρχή, στην οποία θα στηριχθεί αυτό το άτομο;

Μια απρόσωπη και αυταρχική εξουσία, που έχει επιβάλει μια διαρκή λιτότητα, που περιφρονεί συχνά τη λαϊκή βούληση, που λαμβάνει αυθαίρετες και μη νομιμοποιούμενες αποφάσεις για την τύχη ολόκληρων κρατών και λαών. Ποιος μπορεί να αποδεχθεί σήμερα την εξουσία της χρηματοπιστωτικής δομής και των περίφημων οίκων αξιολόγησης, που δρουν ως υπερκράτη, ως απρόσβλητες οντότητες, οι οποίες με μία τους απόφαση μπορούν να οδηγήσουν μια χώρα και έναν λαό στην καταστροφή;
Ποια ευρωπαϊκή ταυτότητα μπορεί να διαμορφωθεί, όταν οι ευρωπαίοι πολίτες, στην πλειονότητά τους, αντιμετωπίζουν τον αυταρχισμό της γερμανικής ελίτ και των εκπροσώπων της, που θεωρούν τις χώρες του Νότου ως παρίες και ως υποτελείς, ενώ έχουν καταστήσει υποπόδιο των βουλήσεών τους την ίδια τη Γαλλία;
Είναι λοιπόν φανερό ότι η αναζήτηση ενός αντιστηρίγματος, ενός πλαισίου ασφαλείας, ώστε να διαμορφωθεί μια συλλογικού χαρακτήρα αντιπαράθεση και αντίσταση απέναντι σ’ αυτήν την αυταρχική δομή και στις καταστροφικές πολιτικές της λιτότητας, εκφράζει μια ιστορικού χαρακτήρα αντίδραση που επιχειρεί να αναβιώσει εθνικού χαρακτήρα ταυτότητες, με όλες ασφαλώς τις αντιφάσεις που εμπεριέχει ένα τέτοιο εγχείρημα.

Εθνική ταυτότητα – εθνικισμός, μια βασική διάκριση
Η ιστορική βάση παραγωγής των αντιθέσεων αυτών είναι σίγουρα η οικονομική, το σύστημα των ανισοτήτων και του ακραίου ανταγωνισμού. Όμως μια εξίσου βασική παράμετρος είναι η αποδυνάμωση της Δημοκρατίας και των θεσμών της, η υποταγή και χειραγώγηση της πολιτικής και των πολιτικών από τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα. Ποιος σεβασμός μπορεί να υπάρξει ακόμα και σε ύπατους θεσμούς, όπως στο Ευρωκοινοβούλιο ή σε ευρωπαϊκές επιτροπές, όταν οι ομάδες συμφερόντων έχουν διεισδύσει στους θεσμούς αυτούς και κατ’ ουσίαν νομοθετούν;
Όλο αυτό το σύνθετο πλέγμα αντιφάσεων μπορεί να οδηγήσει στην αναζήτηση μιας εθνικής-πατριωτικής ταυτότητας, που σέβεται και συνεργάζεται με τις άλλες εθνικές και πολιτισμικές ταυτότητες. Μπορεί όμως και να οδηγήσει στην Ακροδεξιά, στον νεοφασισμό, στον κάθε είδους ρατσισμό, στην ύψωση τειχών και στην αυταρχικοποίηση των καθεστώτων. Η Ακροδεξιά και ο νεοφασισμός έχουν αγκυροβολήσει για τα καλά στην Ευρώπη, ενώ οι χώρες του Visegrad διαμορφώνουν τον δικό τους αυτόνομο κόσμο, χτίζοντας τείχη…

Ανησυχεί, άραγε, η αυταρχική οικονομικοπολιτική ελίτ, η οποία εξουσιάζει την Ευρώπη, για την εμφάνιση αυτών των φαινομένων;
Το πρωταρχικό μέλημα της υπερεξουσίας αυτής είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή του νεοφιλελεύθερου μηχανισμού της λιτότητας και του ανταγωνισμού. Κάθε συσπείρωση, κάθε έκφραση, εθνικού, εθνικιστικού, κοινωνικού ή πολιτικού χαρακτήρα, που στρέφεται κατά του μηχανισμού αυτού θεωρείται εχθρική. Αυτή είναι η στρατηγική επιλογή.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η Ακροδεξιά, ο ρατσισμός, ο στείρος εθνικισμός δεν συνιστούν στρατηγικούς αντιπάλους αλλά μάλλον ενοχλητικά φαινόμενα, που σκιάζουν τη δήθεν στίλβωσα δημοκρατική ταυτότητα της Ευρώπης, δηλαδή της εξουσιαστικής δομής.
Η Ακροδεξιά διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε πολλές χώρες του κεντρικού πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης και συχνά συμμετέχει σε κυβερνητικά σχήματα, χωρίς να ενοχλείται η κυρίαρχη πολιτικοοικονομική εξουσία.

Οι επιλεκτικές ευρωπαϊκές «ευαισθησίες»
Σήμερα η εξουσία αυτή αντιδρά έντονα και με παντοίους τρόπους στο αίτημα της Καταλονίας για αυτονομία. Η ίδια όμως αυτή εξουσία δεν δίστασε να βομβαρδίσει ανηλεώς και να διαλύσει τη Γιουγκοσλαβία, εν ονόματι του δικαιώματος της αυτονομίας, διαμορφώνο­ντας στην πράξη ένα νέο παζλ εθνικισμών, προκειμένου να αποικιοποιήσει και να ενσωματώσει στους μηχανισμούς της τη Βαλκανική.
Η Καταλονία αποτελεί σήμερα έναν αδύναμο κρίκο. Ασφαλώς, το αίτημα για αυτονομία, προϊόν και αυτό σε τελική ανάλυση της οικονομικής κρίσης και του φθαρμένου καθεστώτος που εκφράζει ο Ραχόι, εμπεριέχει πολλές αντιφάσεις. Όμως είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το δημοψήφισμα αντιμετωπίσθηκε όχι με πολιτικούς όρους αλλά μέσω των δυνάμεων της καταστολής. Κι όταν αυτές απέτυχαν τότε επιστρατεύθηκαν οι πραγματικές εξουσίες, οι οικονομικοί-τραπεζικοί μηχανισμοί, που -σε ρόλο υπερκράτους- άσκησαν ακραίους εκβιασμούς, αποδεικνύοντας ποιος είναι το «αφεντικό»…

Η μόνη λοιπόν έγκυρη και «νομιμοποιημένη» ταυτότητα, η μόνη αναγνώριση, είτε πρόκειται για άτομα-πολίτες, είτε για εθνότητες και λαούς, είτε αφορά ολόκληρα κράτη, δεν μπορεί να κατοχυρωθεί παρά από τους εξουσιαστικούς αυτούς μηχανισμούς…

Συλλογική απάντηση
Άλλωστε το μέλλον προδιαγράφεται «λαμπρόν»… Μετά και το Brexit προωθείται με γρήγορους ρυθμούς η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων, μια στρατηγική στην οποία έχει είτε συνηγορήσει είτε την έχει αποδεχθεί παθητικά η μεγάλη πλειοψηφία των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Βεβαίως το περιεχόμενο της επίσημης πλέον χάρτας, που αναγνωρίζει την ιεραρχία των εξουσιαστικών δομών και των συμφερόντων που κυριαρχούν σήμερα στην Ευρώπη, παραμένει ακόμα ομιχλώδες για τους πολλούς.
Όμως η γερμανική ελίτ και τα συμφέροντα που αυτή εκφράζει έχουν ήδη από καιρό διαμορφώσει τον κεντρικό άξονα του εγχειρήματος. Κι αυτόν τον άξονα τον περιέγραψε λεπτομερώς ο ίδιος ο Β. Σόιμπλε στην παρακαταθήκη που άφησε κατά την αποχώρησή του, ώστε να μην τρέφουν ορισμένοι κι άλλες ψευδαισθήσεις.

Ασφαλώς, ο στείρος εθνικισμός, ο ρατσισμός, η Ακροδεξιά, η εσωστρέφεια και η απόρριψη του «άλλου» αποτελούν καταδικαστέα φαινόμενα. Όμως τα φαινόμενα αυτά δεν προέκυψαν από κάποιο ιστορικό κενό αλλά αποτελούν παράγωγα της νεοφιλελεύθερης-παγκοσμιοποιημένης δομής. Και σε έναν μεγάλο βαθμό αποτελούν συμπληρωματικά και όχι αντιθετικά στοιχεία της δομής αυτής.

Η αναζήτηση ενός ερείσματος απέναντι στο νεοφιλελεύθερο κοσμοείδωλο και στις πολιτικές της «κοινωνίας της ζούγκλας», τις οποίες συστηματικά επιβάλλει, το οποίο θα προκύψει μέσα από ευρύτερα συλλογικά κοινωνικά και εθνικά πλαίσια, είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό. Γιατί η αναζήτηση αυτή δεν προκύπτει μόνο ως απλή αντίδραση σε μια καταστροφική οικονομική πολιτική αλλά επιδιώκει να θέσει στο επίκεντρο θεμελιώδεις αξίες και αρχές, όπως αυτές της κοινωνικής δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης, της ισότιμης αντιμετώπισης των πολιτών. Αξίες και αρχές δηλαδή τις οποίες το νεοφιλελεύθερο-εξουσιαστικό πρότυπο αντιμάχεται από τη φύση του.

Ασφαλώς, σήμερα τα κρίσιμα αυτά προβλήματα δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά σε εθνικό επίπεδο. Όμως σε κάθε πλαίσιο, είτε κοινωνικό είτε εθνικό, μπορούν να αναδυθούν συλλογικότητες, προτάσεις και πρακτικές που θα αναζητήσουν ευρύτερες συνεργασίες και συμπορεύσεις με χώρες και λαούς που δοκιμάζονται από την κρίση. Στην καθολική δομή εξουσίας και εκμετάλλευσης χρειάζονται διευρυμένες εθνικές και κοινωνικές-ταξικές συμμαχίες ικανές να διαμορφώσουν ένα αποτελεσματικό, αντίπαλο παράδειγμα απέναντι στο νεοφιλελεύθερο κοσμοείδωλο, που θέλει να μας πείσει ότι αποτελεί το «τέλος της Ιστορίας».